Boże Narodzenie to jedno z najważniejszych i najbardziej rodzinnych świąt w chrześcijaństwie, podczas których tradycja silnie dochodzi do głosu. I nie ma znaczenia, czy jesteśmy w mocno zlaicyzowanych Niemczech, czy w prawosławnej Ukrainie – wracają zwyczaje niesione przez poko­lenia, wracają też tradycyjne potrawy...

Ile w nich osobliwości, a ile podobieństw do naszym własnych tradycji?

Czechy
Najbardziej bożonarodzeniowe ciasto to vánočka (Vánoce to po prostu Boże Narodzenie). W każdym czeskim domu wygląda i smakuje identycznie. Vánočka to ciasto drożdżowe zaplatane z 9 linek (w tym 4 splecione u podstawy, 3 sple­cione pośrodku i 2 na samej górze), do którego dodaje się m.in.: rodzynki, migdały i rum. Pierwsza wzmianka o vánočce pochodzi z XVI w. Mówiono na nią wówczas húska lub calta (w okolicach Treboni nadal używa się tej nazwy). W różnych regionach Czech i Moraw spotkać można tradycyjne nazwy jak: žemle, cepík, štrucla.

Domowy przepis na dwie małe vánočki
1 kg mąki wrocławskiej
200 g masła
250 g cukru pudru
85 g drożdży
5 żółtek
1 jajko
150 g płatków migdałowych
150 g rodzynek
nieco mleka
odrobina soli
skórka otarta z 1 cytryny

W przesianej mące robimy wgłębienie, do którego wlewamy roztopione masło, zaczyn (wymieszane drożdże z niewielką ilością ciepłego mleka, z odrobiną mąki, soli i szczyptą cukru – pozostawione na 20 minut w ciepłym miejscu). Wyrabiamy dość gęste ciasto, dodajemy rodzynki namoczone w rumie i migdały. Pozostawiamy ciasto do wyrośnięcia na ok. 2 go­dziny. Następnie dzielimy ciasto na 9 części, z których for­mujemy długie linki. Zazwyczaj cztery splatamy na podsta­wę, na której umieszczamy warkocz spleciony z trzech linek, a na samej górze – „sznur” spleciony z pozostałych dwóch linek. Ciasto spina się patyczkami do szaszłyków. Piec przez ok. 1 godziny w temp. 160^oC.

Plecionka to wypiek, którym Czesi chętnie się obdarowu­ją na Boże Narodzenie. Piekarze wręczają je swoim stałym klientom. W domu małą plecionkę otrzymuje gospodarz domu, by w nadchodzącym roku powodziło się jego rodzinie, zaś drugą ogromną vánočkę przygotowuje się dla wszystkich członków rodziny zgromadzonych przy wigilijnym stole. Po wieczerzy wi­gilijnej niedojedzone ciasto pozostawia się na stole, tej nocy wszak wracają na ziemię dusze zmarłych, które posilają się tym, co im żywi pozostawili.


Ukraina
Swiatyj Weczir, Bahatyj Weczir, Bahata Kutia lub Wilija to różne nazwy Wigilii Bożego Narodzenia na Ukrainie, którą obchodzi się 6 stycznia. Na ten czas pod obrus na stole umieszcza się siano, trzymane tam aż do święta Jordanu (19 stycznia), na­tomiast na czterech rogach stołu układa się czosnek, który odpędza złe duchy. Wieczerzę rozpoczyna się modlitwą, jak tylko na niebie ukaże się pierwsza gwiazda. Następnie głowa rodziny składa życzenia gościom, dzieląc się z nimi prosforą – specjalnym chlebem poświęconym w cerkwi. Podczas wie­czerzy na stole znajduje się 12 potraw, m.in. gołąbki z kaszą gryczaną i gołąbki z ziemniakami, sos grzybowy, ryba, barszcz oraz najważniejsza kutia, przyrządzana z gotowanych ziaren pszenicy lub jęczmienia (na południu Ukrainy kutię przygoto­wuje się z ryżu), z dodatkiem miodu, maku i bakalii. Na deser podaje się ciasto i pączki.


Niemcy
Do osobliwości bożonarodzeniowych w Niemczech zaliczam trzy zwyczaje związane z adwentem:
• adwentowe wianki z gałązek jodły, przystrojone fioletowy­mi wstążkami i czterema świeczkami, które przygotowuje się na cztery tygodnie przed świętami Bożego Narodze­nia. Zieleń jodły symbolizuje nadzieję, fiolet – refleksję nad przyszłością, a świeczki – światło. W każdą niedzielę zapala się jedną święcę – aż do świąt Bożego Narodzenia;

• wystawianie w oknach światełek, kolorowych gwiazdek, różnych figurek z papieru oraz przygotowanie (najczęściej własnym sumptem) kalendarza adwentowego w kształcie domu z 24 okienkami. Każdego dnia adwentu dzieci mogą otworzyć jedno okienko i wyciągnąć przez nie niespodzian­kę – najczęściej słodycze i czekoladki;

• adwentowe kiermasze bożonarodzeniowe, tzw. Weihnächt­smarkte (od niem. Weihnacht – Boże Narodzenie). Obec­nie tego rodzaju jarmarki odbywają się w wielu miastach w Niemczech, Austrii, Szwajcarii, ostatnio we Włoszech i w innych krajach Europy. Pierwsze jarmarki bożonaro­dzeniowe w Niemczech sięgają XIV w., a w Austrii nawet końca XIII w. Najsłynniejszym i najstarszym kiermaszem jest Christkindlesmarkt w Norymberdze, a jednym z naj­większych w Europie jest jarmark w Kolonii. Mimo to naj­więcej turystów przyciąga kiermasz bożonarodzeniowy w Berlinie. Na kiermaszach tych można kupić ozdoby cho­inkowe, lampki, prezenty, słodycze, przyprawy, wyroby rę­kodzielnicze, specjalne wyroby piekarskie i ciastkarskie, np. Lebkuchen, Pfefferkuchen – pierniczki, które są wypiekane i spożywane tylko o tej porze roku. Jarmarki uatrakcyjniane są występami artystycznymi, charytatywnymi koncertami, kolędami, wystawami szopek bożonarodzeniowych (często z żywym inwentarzem). Wielu próbuje świątecznych po­traw, popijając grzane wino z przyprawami korzennymi (tzw. Glühwein), którego zapach roznosi się po całym kiermaszu.

Litwa
Litewskie tradycje świąt Bożego Narodzenia są zbliżone do polskich. Na stole wigilijnym dominują ryby: karp, szczupak, śledź z grzybami, śledź z marchewką, koniecznie pod czerwonym buraczkiem. Przyrzą­dza się też liczne pierożki z grzybami, kapustą, makiem i jabłkami. Osobliwością są šližikai – drobne pierożki z ciasta drożdżowego po­lane mlekiem makowym. Litwini nazywają te pierożki także kuciukai (od słowa kucios, co oznacza Wigilię Bożego Narodzenia). Do tego zawsze podaje się kompot z suszonych owoców (z gruszek lub ze śli­wek), czerwony kisiel z żurawin i biały kisiel z płatków owsianych.

Šližikai

Ciasto
1 i 1/2 szklanki mąki
10 g drożdży
4 łyżki cukru
1/4 szklanki mleka
odrobina soli

Mąkę wymieszać z 3 łyżkami cukru i odrobiną soli. Drożdże ro­zetrzeć z łyżką cukru, odrobiną ciepłego mleka i mąki. Jak wyro­sną, dodać mąkę, pozostałą ilość mleka i zagnieść dość twarde ciasto, takie jak na makaron. Z ciasta zrobić wałeczki o średnicy 1-1,5 cm i pokroić na centymetrowe kawałki. Piekarnik nagrzać do 180 stopni. Śliżyki ułożyć na posmarowanej masłem blasze i wstawić do piekarnika na ok. 10 minut.

Mleko makowe
300 g maku
4 łyżki miodu
kilka migdałów
2 szklanki mleka

Mak sparzyć wrzącą wodą i gotować 5 minut na małym ogniu, ciągle mieszając. Kiedy ostygnie, należy go odsączyć i przekręcić trzykrotnie przez maszynkę. Trzy szklanki ciepłego mleka połączyć z miodem, dokładnie wymieszać i zalać mak. Odstawić na 2 godziny. Po tym czasie włożyć wcześniej upieczone śliżyki i pozostawić na godzinę. Podajemy to danie w czarce lub bulionówce z łyżeczką.


Rosja
Zgodnie z kalendarzem juliańskim Boże Narodzenie w Rosji, tak jak na Ukrainie, jest obchodzone tydzień po Nowym Roku. Poprze­dza je Soczelnik, czyli wieczerza wigilijna, podczas której powin­no znaleźć się 12 postnych dań. Tradycyjnie są to kasze, grzyby, sałatki warzywne, ryby, ciasta oraz pierniki. Głównym daniem wigilijnym jest kutia, którą przygotowuje się z ziaren specjalnych odmian pszenicy (o wysokiej wodochłonności i mocno pęcznieją­ce), miodu, kaszy, maku i/lub orzechów. Ziarna pszenicy moczy się przez całą noc w proporcji: 1 część ziarna – 2 części ciepłej wody. Na stole wigilijnym zawsze stawia się poświecony chleb ofiarny – prosfora. Obecnie wśród młodych Rosjan modna jest faramuszka – zupa piwna – znana jako staropolskie danie postne.

Zupa piwna na bazie żytniego chleba razowego

2 l jasnego lekkiego piwa
150 g świeżego miękiszu żytniego chleba razowego
1 łyżka świeżego masła śmietankowego
1/2 łyżeczki kminku
100 g cukru lub miodu
sól do smaku
1 litr wrzątku
Grzanki z razowego chleba

Do piwa dodać miękisz żytniego chleba, masło, przyprawy. Całość podgrzać, doprowadzając do wrzenia. Zupę przetrzeć przez gęste sitko, dodać 1 litr wrzącej wody – dokładnie wymieszać i odstawić pod przykrywką w ciepłym miejscu na 15 minut. Zupę podaje się z grzankami z razowego chleba.

Słowacja
Na wigilijnym stole na Słowacji najważniejszy jest opłatek. Okrągły, jasnobrązowy spożywany, o dziwo, bez dzielenia się nim z innymi. Opłatek zazwyczaj jest posmarowany miodem – symbolem słod­kiego życia oraz czosnkiem – symbolem zdrowia. Uczestnicy Wigilii dziela się natomiast jabłkami, a w niektórych domach orzechami włoskimi (jeżeli wnętrze nie jest zepsute, wróży to zdrowie przez cały rok). Dodatkowo rodzice pocierają dzieciom czoło miodem, żeby były zdrowe. Jako pierwsze danie na wigilijnym stole pojawia się kapustnica – słowacka wersją kapuśniaku – wzbogacona o kiełbasę z papryką. Specjalnie dla dzieci Słowaczki pieką całą furę bobal­ków, czyli makowych ciasteczek z dodatkiem twarogu lub dżemu.

1 szklanka mleka o dużej zawartości tłuszczu
1/2 szklanki masła niesolonego
7 i 1/2 szklanki jasnej mąki
1/2 szklanki cukru
2 małe łyżeczki soli
2 małe opakowania aktywnych suchych drożdży
2 duże jaja
Miód i mak

Suche składniki wymieszać z roztopionym tłuszczem w ciepłym mleku, dodać jaja i ugniatać do momentu, gdy ciasto przesta­nie się lepić do rąk. Po 10 minutach przebić ciasto i pozostawić do wyrośnięcia (do podwójnej objętości). Ciasto podzielić na kęsy po 50 g i pozostawić do rozrostu końcowego. Wypiekać w tem­peraturze 210oC przez 12-15 minut. Po wypieku posmarować bułeczki masłem i posypać powierzchnię makiem.

dr Henryk Piesiewicz