Już 10 lat funkcjonują zaostrzone unijne przepisy dotyczące bezpieczeństwa żywności, a mimo to instytucjonalny nadzór bezpieczeństwa żywności pozostawia wiele do życzenia. Jaki jest sens funkcjonowania tych wszystkich służb prewencyjnych, skoro na trop kolejnych afer częściej wpadają media niż powołane urzędy?

W 2010 r. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) przeprowadził badania sondażowe konsumentów, które dotyczyły szeroko rozumianych zagrożeń związanych z bezpieczeństwem żywności i zaufaniem konsumentów do urzędów i inspekcji odpowiedzialnych za jej nadzór. Wyniki sondażu okazały się sporym zaskoczeniem. Na przekór wysokiej samoocenie instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo żywności okazało się, że konsumenci prezentują całkowicie odmienne opinie. Ponad 60% badanych stwierdziło, że w UE nie istnieją surowe regulacje prawne dotyczące żywności, że władze unijne nie reagują odpowiednio szybko w sytuacji wykrycia zagrożenia dla zdrowia obywateli oraz nie biorą pod uwagę najnowszych odkryć naukowych przy podejmowaniu decyzji dotyczących zagrożeń związanych z żywnością.

Gdyby sondaż był przeprowadzony po ujawnieniu afer z solą wypadową i proszkiem jajecznym, ocena urzędowego nadzoru nad bezpieczeństwem żywności w naszym kraju wypadłaby jeszcze gorzej.

Medialne afery w Polsce w latach 2005-2012

Wciąż zaskakuje fakt, że większość przestępstw i wykroczeń związanych z produkcją i obrotem żywności ujawniana jest przez media. Przykłady można by mnożyć, lecz ograniczmy się do tych najbardziej istotnych, które wstrząsnęły branżą spożywczą i spowodowały gwałtowne reakcje konsumentów.

Skalę problemu istnienia w obrocie byłej żywności poznano w kwietniu 2005 r., kiedy doszło do tzw. „afery Constaru”. Przypomnijmy, że po publikacjach ukazujących łamanie w zakładzie przepisów sanitarno- weterynaryjnych zarząd firmy zdecydował o wycofaniu produktów Constaru z sieci sklepowych. Kiedy wycofane produkty zostały zwiezione do chłodni, stwierdzono, że w znaczącej części ich terminy przydatności do spożycia upłynęły miesiąc lub nawet dwa miesiące przed datą wycofania. Automatycznie powstało pytanie, co przeterminowany towar robił na półkach lub w magazynach sklepowych? Constar, któremu kryzys przysporzył wiele negatywnych opinii ogółu konsumentów, nie był w stanie rozstrzygać z sieciami przedmiotowej kwestii.

Przypadek Constaru spowodował, że dostrzeżono nie tylko sam problem uczciwości producenta jako głównego gwaranta bezpiecznej żywności, ale w kontekście tzw. „zwrotów” zwrócono również uwagę na skomplikowane relacje pomiędzy producentami i dystrybutorami środków spożywczych.

Zgodnie z oświadczeniem ówczesnego prezesa grupy kapitałowej, do której należał zakład, straty koncernu po aferze wyniosły ponad 27 mln zł, kosztowały 2 lata powrotu na rynek i 7 lat prokuratorskiego śledztwa i sądowego postępowania. Stwierdzone wówczas wykroczenia – w porównaniu z użyciem soli wypadowej do produkcji żywności, a tym bardziej proszku jajecznego, który zawierał susz rybny, wapń i barwnik i, co najgorsze, metale ciężkie i chorobotwórcze bakterie – miały nieporównywalnie mniejszy wymiar szkodliwości.

Wydarzenia z września 2009 r., także ujawnione przez media, związane z wprowadzeniem do obrotu w naszym kraju przeterminowanego mięsa pochodzącego z ponad 25-letnich wojskowych zapasów armii szwedzkiej, spowodowały, że wizerunek zwłaszcza Inspekcji Sanitarnej został poważnie nadszarpnięty. Trudno jest bowiem wytłumaczyć fakt, że w polskich zakładach garmażeryjnych przez ponad 3 lata bezkarnie dodawano do gołąbków, krokietów i pierogów mięsną pulpę wyprodukowaną w latach 80. ubiegłego wieku. W konsekwencji nagłośnienia sprawy organy urzędowej kontroli żywności zdecydowały się na podjęcie decyzji o utylizacji szwedzkiego mięsa. Problemem stało się jego zlokalizowanie i odnalezienie wszystkich opakowań, które były jeszcze dostępne w magazynach firm dystrybuujących i produkcyjnych.

Podobnie rzecz się miała w przypadku soli wypadowej, a także fałszywego proszku jajecznego. Media jako pierwsze powiadomiły opinię publiczną o przestępczej działalności „producentów dodatków do żywności”. Reakcja instytucji państwowych, które ustawowo odpowiedzialne są za bezpieczeństwo zdrowia publicznego, nastąpiła po upublicznieniu procederu i tak jak to miało miejsce w przypadku afery solnej, w dużej mierze polegała na udowadnianiu opinii publicznej, że zagrożenia nie były istotne dla zdrowia ludzkiego. Przyjęcie takiego stanowiska doprowadza do polaryzacji opinii i w powszechnym przekonaniu konsumentów rodzi się podejrzenie co do skuteczności służb urzędowo upoważnionych do kontroli żywności.

Skuteczność kontroli – jak jest, jak być powinno

Skuteczność całego systemu kontroli, wspólnego dla wszystkich państw członkowskich UE, powinna opierać się na kilku podstawowych zasadach:
1. pomiędzy różnymi jednostkami kontrol-nymi, które są zaangażowane w przeprowadzanie kontroli urzędowych, istniały i były skutecznie stosowane odpowiednie procedury współpracy;
2. informacje posiadane przez te instytucje powinny być jak najszybciej podawane do publicznej wiadomości;
3. muszą istnieć odpowiednie procedury mające na celu sprawdzenie skuteczności urzędowych kontroli.
To od instytucji nadzorujących konsumenci oczekują wszelkich gwarancji, że żywność znajdująca się na rynku jest bezpieczna i zdrowa. Tak jest powszechnie pojmowana rola państwowych instytucji, ustawowo powołanych do pełnienia obowiązków w imieniu i na rzecz całego społeczeństwa.

Choć w Polsce funkcjonuje kilka inspekcji zajmujących się nadzorem nad żywnością (patrz: Kto co nadzoruje w branży spożywczej w Polsce), to afery, które dotknęły polski rynek spożywczy w 2012 r., ujawniają nie tylko słabość naszego systemu bezpieczeństwa, ale też poddają w wątpliwość zasadność jego funkcjonowania. Zamiast prewencji mamy działania post factum, podejmowane już po medialnych doniesieniach.

Pomysł SuperInspekcji

Od dłuższego czasu mówi się o powołaniu do życia jednej inspekcji, która objęłaby swoim nadzorem zarówno żywność pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego, a także – w myśl zasady „od wideł do widelca” – kontrolowałaby cały proces produkcyjny, od produkcji podstawowej do produktu końcowego i dalszych jego losów w przypadku konieczności poddania go utylizacji. Koncepcja ta powstała w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi i była mocno preferowana przez byłego ministra Marka Sawickiego. Jednakże na przyłączenie do SuperInspekcji struktur Państwowej Inspekcji Sanitarnej nie chce się zgodzić zarówno minister zdrowia, jak i główny inspektor sanitarny. Wspomniani urzędnicy nie wyobrażają sobie również przekazania w „obce ręce” dotychczasowych zadań realizowanych przez Państwową Inspekcję Sanitarną. Także włodarze Inspekcji Weterynaryjnej złym okiem patrzą na ideę połączenia inspekcji i tym samym utratę suwerenności instytucji (IW) funkcjonującej w Polsce od ponad 90 lat.

W rozważaniach na temat funkcjonowania nadzoru nad żywnością istotna jest także kwestia podległości nowej struktury. Nawet w przypadku doprowadzenia do jej powołania Inspekcja Bezpieczeństwa Żywności, ze zrozumiałych względów, nie powinna podlegać ani ministrowi rolnictwa i rozwoju wsi, ani ministrowi zdrowia. Z uwagi na jej charakter powinna być całkowicie niezależna od wytwórców żywności i w związku ze strategicznym obszarem jej działania powinna podlegać bezpośrednio prezesowi Rady Ministrów.    

autor: dr Jacek Leonkiewicz, QUATTRO Biuro Doradcze