12 lipca br. weszły w życie nowe przepisy dotyczące  przeciwdziałania nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożyw­czymi. Wprowadzona regulacja ma przeciwdziałać nadużywaniu siły ekonomicznej dostawców, producentów albo nabywców produktów wobec swoich kontrahentów...

...a w efekcie wyeliminować nieuczciwe praktyki handlowe w relacjach pomiędzy przed­siębiorcami działającymi w branży rolno-spożywczej.

Coraz więcej dużych sklepów korzysta z produktów spożyw­czych (pieczywa, słodkości) do­starczanych przez małe podmioty, któ­re wytwarzają towary dobrej jakości i mają ciekawą ofertę. Powiązanie umo­wy o nabycie produktów spożywczych od producenta z dodatkową wysoką opłatą dla sprzedawcy za umieszczenie towaru w gazetce promocyjnej sklepu będzie można uznać – w określonych okolicznościach – za nieuczciwe wyko­rzystanie przewagi kontraktowej. W po­wszechnej opinii nowe przepisy mają wpłynąć przede wszystkim na zmianę praktyk stosowanych przez największe podmioty w branży spożywczej i rolnej. Jednak ten nowy oręż w ręku prezesa UOKiK budzi sporo kontrowersji.

Na czym polega przewaga kontraktowa
O przewadze kontraktowej możemy mówić w sytuacji, gdy między odbiorcą a nabywcą jest znaczna dysproporcja w potencjale ekonomicznym, jednocze­śnie słabsza ze stron nie ma wystarcza­jących możliwości sprzedaży czy kup­na produktów rolnych lub spożywczych od innych przedsiębiorców. Znacznie częściej wskazana przewaga (a także jej nieuczciwe wykorzystywanie) występuje w tym drugim przypadku, tj. silny ekono­micznie nabywca w relacji do słabszego ekonomicznie dostawcy.  Przykładowo nabywca (sieć handlowa) ma przewa­gę kontraktową względem dostawcy (np. piekarni), w której dla dostawcy nie istnieją wystarczające i faktyczne możliwości zbycia produktów do innych nabywców, oraz występuje znaczna dys­proporcja w potencjale ekonomicznym na korzyść nabywcy.

Do niedawna „słabszy” przedsiębiorca, który miał poczucie, że jego kontra­hent narzuca mu niekorzystne warunki współpracy w zakresie zbycia lub na­bycia towarów, mógł dochodzić swoich praw na drodze cywilnoprawnej w postępowaniu sądo­wym. Jednak słabsza strona stosunku prawnego, nie bę­dąc w stanie domagać się uznania swoich praw w trakcie negocjacji handlowych z partnerem biznesowym, tym bar­dziej obawiała się ich dochodzić w otwartym sporze przed sądem i z perspektywą zwrotu przeciwnikowi znacznych kosztów prowadzenia postępowania w razie przegranej. Dlatego też ustawodawca doszedł do wniosku, że w przy­padku nieuczciwego wykorzystywania przewagi kontrak­towej konieczna jest interwencja organu kontrolnego, aby w interesie publicznym skutecznie eliminować niepożądane praktyki rynkowe.

Od lat tylko konsumenci, jako słabsze strony na rynku, byli chronieni ustawowo przed nieuczciwymi praktykami han­dlowymi, podczas gdy mniejsi przedsiębiorcy pozostawali bezradni w obliczu stosowanych wobec nich nieuczciwych praktyk.
Wejście w życie nowej ustawy powinno skłonić każdego przedsiębiorcę do sięgnięcia po zawarte umowy dostawy lub zbycia towarów spożywczych i rolnych oraz do bliższego przyjrzenia się jego relacjom handlowym z kontrahenta­mi. Silniejsze rynkowe podmioty powinny sprawdzić, czy przyjęty przez nie sposób działania nie naraża ich na za­rzut nieuczciwego wykorzystywania przewagi kontrakto­wej i ewentualnie niezwłocznie – na ile to możliwe przy ogólnych zapisach omawianej ustawy – dostosować się do nowych realiów prawnych. Z kolei mniejsze firmy, które zyskały nowe możliwości prawne, powinny przeanalizować swoje stosunki handlowe pod kątem ewentualnego zgło­szenia prezesowi UOKiK podejrzenia stosowania wobec nich nieuczciwych praktyk handlowych, pod warunkiem właściwego ich udokumentowania.

Zakres nowej ustawy
Ustawę stosuje się do umów nabycia produktów rolnych lub spożywczych, z wyłączeniem dostaw bezpośrednich, zawieranych między przedsiębiorcami – nabywcami tych produktów – a ich dostawcami, jeżeli łączna wartość ich obrotów w danym roku lub w którymkolwiek z dwóch lat poprzedzających rok wszczęcia postępowania przekroczy­ła 50 tys. zł, a jednocześnie obrót przedsiębiorcy, który stosuje praktykę, w roku poprzedzającym rok wszczęcia postępowania przekroczył 100 mln zł (w przypadku grupy kapitałowej¹ liczy się obrót całej grupy).

Trzeba dodać, że celem ustawy jest ochrona interesu publicz­nego poprzez wyeliminowanie nieuczciwych praktyk z obrotu gospodarczego, a nie zadośćuczynienie konkretnym, poszko­dowanym przedsiębiorcom, co podkreśla prezes UOKiK. Tym samym ochrona interesu publicznego staje się niejako kolejną przesłanką stosowania omawianych przepisów.
Za produkt rolny i spożywczy uznawane są substancje lub ar­tykuły przeznaczone do spożycia przez ludzi. Mogą to być pro­dukty przetworzone (np. pieczywo, dżemy, wędliny), częściowo przetworzone (tzw. półprodukty), nieprze­tworzone (np. świeże warzywa, owoce, mięso). Do środków spożywczych zalicza się także napoje, gumy do żucia i wszelkie substancje (łącznie z wodą) świadomie do­dane do żywności podczas jej wytwarzania, przygotowania lub obróbki.

Nowe zasady dotyczą tylko przeciwdziała­nia nieuczciwemu wykorzystywaniu prze­wagi kontraktowej w razie „gdy działanie to wywołało lub mogło wywołać skutki” na terytorium Polski.
Często znaczną przewagę w potencjale ekonomicznym mają przedsiębiorcy dzia­łający na terenie Polski, ale podlegający prawu korporacyjnemu obcemu (spół­ka prawa ob­cego). Nieza­leżnie od tego, podmioty ma­jące faktycznie przewagę kon­traktową i nale­żące do dużych zagranicznych grup kapitało­wych nie będą chciały wikłać się w postępowanie przed prezesem UOKiK i ryzykować surowych sankcji, więc mogą zrezygnować z dostaw od mniejszych polskich producentów.

Zakres podmiotowy, czyli kto jest adresatem przepisów
Nowa regulacja dotyczy przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na rynku rolno-spożywczym. Dotyczy za­tem np. właściciela restauracji, który ku­puje ciasta od cukiernika. Ustawa nie obej­muje dostaw bezpośrednich, czyli produkcji niewielkich ilości towarów dla konsumenta (np. sprzedaży przez rolnika małej ilości płodów rolnych na targu). Nowej regulacji nie podlegają również dostawcy sprzeda­jący produkty spółdzielniom, grupom oraz organizacjom producentów owoców i wa­rzyw, których są członkiem.

Przedsiębiorcy z innych branż w sytuacji wykorzystywania przewagi kontraktowej przez swoich kontrahentów mogą docho­dzić swoich praw na podstawie innych prze­pisów, w tym ustawy o zwalczaniu nieuczci­wej konkurencji. Nieuczciwe wykorzystanie przewagi kontraktowej. Należy podkreślić, że samo posiadanie przewagi kontrakto­wej wobec swoich kontrahentów nie jest zakazane. Niedozwolone jest jej nieuczci­we wykorzystywanie, a za takie uznaje się działanie sprzeczne z dobrymi obyczajami i zagrażające istotnemu interesowi drugiej strony albo naruszające taki interes. W re­gulacji wskazano, jakiego rodzaju działa­nia przedsiębiorców będą w szczególności uznawane za nieuczciwą praktykę.

Po pierwsze, będzie to nieuzasadnione rozwiązanie umowy lub zagrożenie roz­wiązaniem umowy, po drugie przyznanie wyłącznie jednej stronie uprawnienia do roz­wiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia. Niedozwolone jest także uzależnianie zawarcia lub kontynuowania umowy od przy­jęcia lub spełnie­nia przez jedną ze stron innego świadczenia, nie­mającego związ­ku z przedmio­tem umowy, czyli tzw. transakcje wiązane. Może to być na przy­kład uzależnienie zawarcia umowy od uiszczenia do­datkowej opłaty za umieszczenie towaru na półkach bądź promocję towarów czy pokrycie kosztów utylizacji niesprzedanych towarów. Samo pobieranie opłat za pro­mocję w gazetce lub usługi transportowe (dowiezienie towaru z magazynu) nie jest zakazane, jeśli warunki dodatkowej umowy są uczciwe i oparte na zasadach rynko­wych, np. opłaty za dodatkowe usługi nie są niewspółmiernie zawyżone.

Kolejna wskazana praktyka to nieuzasad­nione wydłużanie terminów płatności za do­starczone produkty. W tym przypadku, aby można było mówić o praktyce, opóźnienia w płatności muszą się powtarzać. Dodat­kowo muszą być faktycznie istotnie wydłu­żone (np. 60 dni przy 14-dniowym terminie płatności) oraz nieuzasadnione (wynikać z przyczyn zależnych od płatnika).
Katalog niedozwolonych praktyk nie jest zamknięty, a definicja nieuczciwego wy­korzystywania przewagi kontraktowej za­warta w ustawie jest dość ogólna. Dla­tego w każdym przypadku prezes UOKiK będzie dokładnie badać okoliczności da­nej sprawy.

Co będzie mógł zrobić UOKiK?
Postępowanie w sprawie praktyk nie­uczciwego wykorzystywania przewagi kontraktowej wszczynane będzie z urzę­du, co ma zagwarantować anonimowość przedsiębiorcom zgłaszającym takie spra­wy. Zgodnie z ustawą postępowanie po­winno zakończyć się w ciągu 5 miesięcy od jego wszczęcia. Jeśli prezes UOKiK uzna praktykę za nieuczciwą, nakaże jej zanie­chania, o ile do czasu wydania tej decyzji przedsiębiorca nie zaprzestał jej stosowa­nia. Jeżeli w toku postępowania przedsię­biorca podejrzany o działanie sprzeczne z prawem zobowiąże się do podjęcia lub zaniechania określonych działań w celu zakończenia naruszenia lub usunięcia jego skutków, prezes UOKiK może zobowiązać przedsiębiorcę do wykonania tych zobo­wiązań w określonym terminie.

Ponadto prezes UOKiK ma też możliwość nadania rygoru natychmiastowej wykonal­ności decyzji, jeżeli stosowanie praktyki zagraża dalszemu funkcjonowaniu przed­siębiorcy, w stosunku do którego strona postępowania wykorzystywała przewagę kontraktową. Od jego decyzji przysługuje odwołanie do sądu ochrony konkurencji i konsumentów.

Konsekwencje dla nieuczciwego przedsiębiorcy
W sytuacji gdy UOKiK uzna, że dostawca albo nabywca, choćby nieumyślnie, dopu­ścił się naruszenia zakazu nieuczciwego wykorzystywania przewagi kontraktowej, może nałożyć na niego karę pieniężną w wysokości nie większej niż 3% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprze­dzającym rok nałożenia kary.

* * *

Największym wyzwaniem przy stosowaniu nowo wprowadzonych przepisów będzie interpretacja i odniesienie do praktyki ogólnie zdefiniowanych, podstawowych pojęć zawartych w ustawie, czyli „prze­wagi kontraktowej” oraz „nieuczciwego jej wykorzystywania”. Dodatkowo, katalog praktyk wskazany w ustawie jest nie tylko otwarty, nie ma także charakteru praktyk stricte zakazanych, a jedynie wskazuje sytuacje, które w określonych okoliczno­ściach mogą być uznane za nieuczciwe. n

Małgorzata Furmańska, radca prawny, Kancelaria JWP Rzecznicy Patentowi

¹ Przez grupę kapitałową rozumie się przedsiębiorców, którzy są kontrolowani w sposób bezpośredni lub pośredni przez jednego przedsiębiorcę.