Piękne dekoracje, opakowania i skuteczna promocja są niezwykle ważne, ale o sukcesie rynkowym produktów cukierniczych i ciastkarskich decyduje przede wszystkim ich smak. To właśnie on przy­ciąga docelowych odbiorców i sprawia, że z chęcią wracają po ulubione słodkości.

Stąd też coraz istotniejsza w tej branży staje się ochrona profesjonalnych receptur, zgodnie z którymi wytwarza się unikatowe i rozpoznawane przez konsumentów produkty.

Rynkowa oferta słodkości jest coraz bogatsza, a mimo to chęt­nie wracamy do sprawdzonych specjałów, które odpowiadają naszemu podniebieniu. I choć często na nasze wy­bory w tym zakresie wpływa (mniej lub bardziej świadomie) marka określonego producenta lub sprzedawcy, to jednak zawsze rodzi ona skojarzenia z konkret­nym smakiem, na który mamy w danym momencie ochotę. Wobec tego kluczem do rynkowego sukcesu często staje się re­ceptura określająca sposób, w jaki może­my uzyskać dany smak i ostateczną postać wyrobów. Dlatego też – gdy produkujemy wyróżniające nas produkty – warto się zastanowić, jak efektywnie chronić nasze przepisy, aby dzięki nim zdobyć przewa­gę nad konkurencją. Sposobów na to jest w obowiązujących przepisach prawa kilka.

Tajemnice zamknięte w piekarniku
Podstawowym warunkiem pozwalają­cym skutecznie chronić unikatowe re­ceptury przed rynkową konkurencją jest utrzymanie ich w tajemnicy. To z pozoru oczywiste stwierdzenie stanowi pierw­szy krok pozwalający na skorzystanie z ochrony, którą w takich przypad­kach przewiduje ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej kon­kurencji. Zgodnie z jej zapisami prze­kazanie, ujawnienie lub wykorzystanie cudzych informacji stanowiących tajem­nicę przedsiębiorstwa albo ich nabycie od osoby nieuprawnionej, jeżeli zagra­ża lub narusza interes przedsiębiorcy, stanowi czyn nieuczciwej konkurencji.

Aby odpowiedzieć zatem na pytanie, czy receptura cukiernicza lub ciastkarska może być uznana za tajemnicę przed­siębiorstwa, należy dokładnie przyjrzeć się definicji, która została uregulowana w ustawie. Zgodnie z jej zapisami przez tajemnicę przedsiębiorstwa rozumie się nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospo­darczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu za­chowania ich poufności. Wynika stąd, że aby objąć prawną ochroną recepturę, konieczne jest spełnienie dwóch pod­stawowych warunków: musi mieć ona wartość gospodarczą oraz zachowy­wać poufny charakter dzięki podjętym w tym zakresie działaniom przedsiębior­cy. To na nim, w razie ewentualnego spo­ru, spoczywa ciężar wykazania, że okre­ślone informacje stanowiły tajemnicę przedsiębiorstwa.

Co istotne, dla uzyskania ochrony know­-how, jakim niewątpliwie są receptury cukiernicze lub ciastkarskie, poza speł­nieniem wymienionych przesłanek, usta­wa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji nie wymaga podejmowania żadnych do­datkowych działań. Tym samym ochrona know-how powstaje z chwilą objęcia in­formacji o określonej wartości gospodar­czej poufnością i trwa przez cały okres, w którym przedsiębiorca podejmuje kro­ki mające na celu zachowanie receptu­ry w tajemnicy. Warto przy tym podkreślić, że na tajemnicę przedsiębiorstwa dotyczącą produkcji mogą składać się wie­dza i doświadczenie, które obejmują cały zespół elementów tworzących proces technologiczno-produkcyjny (tak: wyrok SN z 13.02.2014 r., sygn. V CSK 176/13). Oznacza to, że ochro­nie podlega nie tylko sama receptura, ale również praktyczne informacje związane z jej realizowaniem w procesie produkcji, np. dobór składników. To wszystko sprawia, że wielu przed­siębiorców decyduje się zachować w tajemnicy przed konku­rencją skład i sposób wytwarzania swoich specjałów, podej­mując w tym zakresie stosowne działania. I właśnie dzięki temu, w razie bezprawnego ujawnienia tych informacji, mogą oni dochodzić swoich praw na drodze sądowej na podstawie przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Szeroki katalog roszczeń
Katalog roszczeń przysługujących przedsiębiorcy, którego interesy zostały zagrożone lub naruszone, jest stosunkowo szeroki. Może on żądać od naruszyciela (na drodze procesu cywilnego):
• zaniechania niedozwolonych działań i usunięcia ich skutków,
• złożenia oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie (np. w popularnym czasopiśmie),
• czy wreszcie naprawienia wyrządzonej szkody lub wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści.

Nie można przy tym tracić z pola widzenia konsekwencji na gruncie prawa karnego. Ujawnienie innej osobie lub wy­korzystanie we własnej działalności gospodarczej informacji stanowiącej tajemnicę przedsiębiorstwa przez osobę zobo­wiązaną w stosunku do przedsiębiorcy do zachowania jej w dyskrecji, jeżeli wyrządza to poważną szkodę przedsię­biorcy, stanowi przestępstwo gospodarcze zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Te same sankcje przewidziano za ujawnienie innej osobie lub wykorzystanie we własnej działalności gospodar­czej bezprawnie uzyskanej informacji stanowiącej tajemnicę przedsiębiorstwa.

Słodkie utwory
Niektóre receptury cukiernicze czy ciastkarskie mogą mieć na tyle oryginalny charakter, że będą podlegać ochronie na podstawie przepisów ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie bowiem z jej za­pisami przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Co równie istotne, utwór jest przedmio­tem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał po­stać nieukończoną, a ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.

Oznacza to, że twórcze i indywidualne receptury mogą sta­nowić utwory w myśl obowiązujących przepisów i jako takie mogą podlegać ochronie. Pytanie brzmi, jaki dokładnie musi być stopień indywidualności danego przepisu cukierniczego czy ciastkarskiego oraz poziom wkładu twórczego, aby mógł on być chroniony? Z pewnością nie można udzielić tu jedno­znacznej odpowiedzi. O tym, czy w danym przypadku mamy do czynienia z utworem w myśl przepisów wskazanej ustawy, musi każdorazowo prze­sądzić sąd rozpatrujący sprawę. Co jednak istotne, w orzecznictwie polskich sądów do­minuje pogląd, zgodnie z którym wytwory intelektualne nawet o minimalnym wkładzie twórczym powinny być traktowane jako przedmiot ochrony prawa autorskiego.

Warto odnotować, że ochrona prawnoau­torska nie obejmuje pomysłu, a jedynie sposób wyrażenia utworu. Oznacza to, że chronione może być oryginalne ujęcie danej receptury (opis przygotowania) albo ich twórczy układ w obrębie danego zbio­ru. Już w latach 30. ubiegłego wieku pol­ski Sąd Najwyższy przesądził, że książki kucharskie mogą być przedmiotem prawa autorskiego, jeżeli forma ich opracowa­nia, układ lub wyjaśnienia mają charak­ter samodzielny i indywidualny (tak: wy­rok SN z 8.11.1932 r., sygn. II K 1092/32). Wypada również wspomnieć, że w książ­kach z przepisami ochroną mogą być objęte nie tylko same receptury, ale też fotografie danego specjału obrazujące, jak powinien wyglądać po przyrządzeniu.

Ponadto należy pamiętać, że utwór jest chro­niony wyłącznie w zakresie elementów nace­chowanych twórczą indywidualnością (tak: wyrok SA w Poznaniu z 29.12.2010 r., sygn. I ACa 975/10). Tym samym wszystkie inne jego elementy pozbawione tej cechy pozo­stają poza zakresem ochrony prawnoautor­skiej. Jako przykład – w kontekście recep­tur – można wskazać nazwy poszczególnych składników, samego wytworu cukierniczego czy ciastkarskiego. Przyjmuje się bowiem, że pojedyncze słowa (nawet jeśli są neolo­gizmami) na ogół nie spełniają kryteriów pozwalających uznać je za utwory. Twórczy i oryginalny może być jednak sposób ich zestawienia lub opis przepisu zawierający na przykład anegdoty kulinarne czy osobiste wskazówki twórcy, dzięki czemu receptura nie będzie postrzegana wyłącznie jako sche­mat postępowania (te bowiem nie są chro­nione przez prawo autorskie).

Również w tym przypadku katalog środ­ków ochrony prawnej przysługujący twórcy jest bardzo szeroki. Może on bowiem żą­dać w procesie cywilnym od naruszyciela zarówno zaniechania bezprawnych dzia­łań, jak i usunięcia skutków naruszenia, naprawienia wyrządzonej szkody czy wy­dania uzyskanych korzyści. Przepisy karne ustawy o prawie autorskim i prawach po­krewnych pozwalają natomiast na ściganie sprawców przestępstw potocznie ujmowa­nych jako „plagiat” czy „piractwo” utworu.

Patent na tort?
Być może wyda się to zaskakujące, ale w pewnych sytuacjach możliwe jest opa­tentowanie danej receptury cukierniczej lub ciastkarskiej albo samego wytworu powstałego na jej podstawie. W takich przypadkach dany przepis lub wytwór trak­towany jest w myśl przepisów prawa pa­tentowego jako wynalazek i musi spełniać ustawowo określone przesłanki do objęcia ochroną (wspólne dla wszystkich wyna­lazków). Oznacza to, że musi cechować się nowością, poziomem wynalazczym i nadawać się do przemysłowego stoso­wania. O tym, że jest to możliwe, przesądza praktyka Urzędu Patentowego RP. Przyznał on patent m.in. na wynalazek pt. „Wyrób cukierniczy” (Pat-212481), który zgodnie z zastrzeżeniami patentowymi znamienny jest tym, że zmniejszono odpowiednio za­wartość tłuszczu w wyrobie oraz dodano jogurt i/lub kefir w stosownych ilościach.

Należy wskazać, że ochrona patentowa może być uzyskana na dany wytwór (jak w przykładzie) lub na sposób wytworze­nia. W przypadku patentu na wynalazek dotyczący sposobu wytwór otrzymany za jego pośrednictwem również objęty jest ochroną (tzw. ochrona patentowa pośred­nia produktu). Sam patent jako prawo wy­łączne przyznawany jest na 20 lat i daje uprawnionemu monopol rynkowy związany z zawodowym lub zarobkowym jego wy­korzystaniem. W przeciwieństwie jednak do ochrony receptur za pomocą przepisów o tajemnicy przedsiębiorstwa lub przepi­sów prawnoautorskich, aby uzyskać ochro­nę patentową, konieczne jest dokonanie urzędowego zgłoszenia wynalazku. Trzeba zatem najpierw zainwestować, by później móc cieszyć się wyłącznością.

W tym kontekście ważne jest również podkreślenie, że decydując się na ochro­nę danej receptury za pomocą patentu (pod warunkiem, że spełnia ona przesłanki do skorzystania z tego rodzaju ochrony), w konsekwencji dojdzie do jej publicznego ujawnienia. Rejestry patentowe są bowiem jawne, a idea prawa patentowego opiera się na założeniu, zgodnie z którym twór­ca otrzymuje co prawda prawo wyłączne do danego wynalazku, ale jest ono ogra­niczone czasowo i po wygaśnięciu ochrony rozwiązanie wchodzi do domeny publicznej (jest powszechnie dostępne dla wszystkich zainteresowanych). Tym samym decyzję w tym zakresie należy podjąć z uwzględ­nieniem aspektów biznesowych.

Trudny wybór
Porównując opisane sposoby ochrony praw­nej receptur, warto zauważyć, że ochrona na podstawie przepisów o tajemnicy przed­siębiorstwa jest nieograniczona w czasie, zaś autorskie prawa majątkowe do utwo­ru wygasają 70 lat po śmierci jego twór­cy. Z kolei prawo z patentu – jakkolwiek przyznające uprawnionemu najkrótszy czasowo monopol (wspomniane 20 lat) – ma najbardziej sformalizowany charakter, dzięki czemu jego dochodzenie w przypad­ku ewentualnych naruszeń może okazać się łatwiejsze. Istotne jest przy tym, czy przedsiębiorca chce chronić swoje prze­pisy, zachowując je w tajemnicy, a także czy spełniają one kryteria do uznania ich za utwór lub wynalazek. Jak widać, wybór środków prawnych gwarantujących ochro­nę receptur cukierniczych czy ciastkarskich nie jest oczywisty. Warto zatem skorzystać z pomocy profesjonalistów, aby skutecznie chronić własność intelektualną i czerpać z niej zyski.

Tomasz Gawliczek, radca prawny, aplikant rzecznikowski, JWP Rzecznicy Patentowi