...

Szanowny Użytkowniku

25 maja 2018 roku zaczęło obowiązywać Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r (RODO). Poniżej znajdują się informacje dotyczące przetwarzania danych osobowych w Portalu MistrzBranzy.pl

  1. Administratorem Danych jest „Grupa 69” s.c. z siedzibą w Katowicach, ul. Klimczoka 9, 40-857 Katowice
  2. W sprawach związanych z Pani/a danymi należy kontaktować się z Administratorem pod adresem e-mail: dane@mistrzbranzy.pl
  3. Dane osobowe będą przetwarzane w celach marketingowych na podstawie zgody.
  4. Dane osobowe mogą być udostępniane wyłącznie w celu prawidłowej realizacji usług określonych w polityce prywatności.
  5. Dane osobowe nie będą przekazywane poza Europejski Obszar Gospodarczy lub do organizacji międzynarodowej.
  6. Dane osobowe będą przechowywane przez okres 5 lat od dezaktywacji konta, zgodnie z przepisami prawa.
  7. Ma Pan/i prawo dostępu do swoich danych osobowych, ich poprawiania, przeniesienia, usunięcia lub ograniczenia przetwarzania.
  8. Ma Pan/i prawo do wniesienia sprzeciwu wobec dalszego przetwarzania, a w przypadku wyrażenia zgody na przetwarzanie danych osobowych do jej wycofania. Skorzystanie z prawa do cofnięcia zgody nie ma wpływu na przetwarzanie, które miało miejsce do momentu wycofania zgody.
  9. Przysługuje Pani/u prawo wniesienia skargi do organu nadzorczego.
  10. Administrator informuje, że w trakcie przetwarzania danych osobowych nie są podejmowane zautomatyzowane decyzje oraz nie jest stosowane profilowanie.

Więcej informacji na ten temat znajdziesz na stronach dane osobowe oraz polityka prywatności.

dodano , Redakcja PS

Opakowanie w pigułce

Opakowania to dziedzina, która bardzo szybko i dynamicznie się rozwija, oferując branży spożywczej bogate portfolio. Sprawdźmy, jakie rodzaje opakowań i metody pakowania można zastosować pod kątem: pieczywa, wyrobów cukierniczych oraz dań na bazie pieczywa.

 

Głównym i niezmiennym celem opakowania jest oczywiście zapobieganie rozwojowi niekorzystnej mikroflory w produktach i utrzymanie ich pożądanych cech sensorycznych przez możliwie długi czas. Do tego coraz częściej dochodzi jeszcze jeden ważny aspekt – opakowanie jako element gry rynkowej. Rozwój technologii i techniki porcjowania pieczywa, wprowadzanie nowego asortymentu wyrobów cukierniczych czy dań gotowych z wykorzystaniem pieczywa zmusza producentów naszej branży do wdrażania innowacyjnych materiałów opakowaniowych i metod pakowania. Dlatego w tym przeglądzie, oprócz standardowych rozwiązań, przedstawimy też bardziej zaawanso-wane.

fot. Global Packaging Gallery


Pieczywo
Dobierając opakowanie i metodę pakowania, należy uwzględnić nie tylko rodzaj pieczywa, ale również czas i warunki jego przechowywania. Opakowanie powinno chronić produkty piekarskie przed zbyt szybkim wysuszeniem, lecz bez nadmiernego ograniczania ulatniania się pary wodnej, co może spowodować rozwój pleśni na nawilgoconej powierzchni. Opakowanie nie jest w stanie zahamować zmian organoleptycznych pieczywa, będących efektem procesu retrogradacji skrobi.

Torebki papierowe chronią tylko przed zakażeniem mikrobiologicznym i służą do pakowania pieczywa przeznaczonego do spożycia w ciągu 1-2 dni. Pieczywo krojone oraz specjalne (np. dietetyczne, tostowe) jest często pakowane w torebki z folii PE-LD (polietylen małej gęstości) i PE-LLD (polietylen liniowy małej gęstości). Opakowania z folii PP (polipropylen) umożliwiają przeprowadzenie sterylizacji termicznej wystudzonego pieczywa. Do pakowania wyrobów piekarskich stosuje się także folie termokurczliwe z PP, PE-LLD lub PVC (polichlorek winylu). Wykorzystuje się też często folie dwuwarstwowe z polietylenu dużej gęstości i kopolimeru: etylen-octan winylu (PE-HD/E-VAC) oraz polietylenu dużej gęstości i polietylenu małej gęstości (PE-HD/PE-LD).

Pakowanie w atmosferze modyfikowanej (MAP)
Produkty piekarskie, cukiernicze oraz wyroby kulinarne oparte na bazie pieczywa można pakować, wykorzystując zmodyfikowaną atmosferę gazową (MAP). Technologia ta polega na zmianie składu atmosfery w opakowaniu lub zastąpieniu próżni wytworzonej wokół produktu gazem jednorodnym lub mieszaniną gazową.

Podstawowymi gazami stosowanymi w systemie MAP są: dwutlenek węgla, azot oraz tlen. W pakowaniu pieczywa, które należy do produktów niezawierających powierzchniowo warstwy wodnej, skutecznym gazem jest dwutlenek węgla. Nie daje on bowiem w takich warunkach niekorzystnego kwaśnego smaku wskutek tworzenia się kwasu węglowego i obniżenia się wartości pH. Stosując dwutlenek węgla do pakowania wyrobów, wykorzystuje się jego silne właściwości inhibitujące rozwój bakterii i pleśni (działanie bakteriostatyczne i hamujące wzrost grzybów).

Azot w technice pakowania MAP stanowi gaz wypełniający (podporowy), który zabezpiecza opakowania przed deformacją (zapadaniem się). Dodatek azotu do mieszaniny gazowej niweluje także tworzenie się pseudopróżni wynikającej z dyfundowania dwutlenku węgla. Udział gazu obojętnego, jakim jest azot w mieszaninie, nie ma bezpośredniego wpływu na trwałość zapakowanych produktów, ale sprzyja usunięciu resztek tlenu z opakowania, przeciwdziałając w ten sposób rozwojowi bakterii tlenowych (aerobowych).

W pakowaniu produktów piekarskich oraz cukierniczych nie stosuje się tlenu jako komponentu mieszaniny gazowej. Tlen jest bowiem odpowiedzialny za procesy utleniania i jełczenia tłuszczów oraz psucia się produktów w wyniku wzrostu bakterii aerobowych. Ma to szczególne znaczenie przy pakowaniu wyrobów cukierniczych oraz kulinarnych w postaci kanapek, zapiekanek, pizzy, które zawierają większe ilości tłuszczu.


Stosując metodę pakowania MAP, przedłuża się czas przechowywania pieczywa o 300%. W wypadku kanapek, pizzy czy zapiekanek uzyskuje się przedłużenie trwałości tych wyrobów nawet do 35 dni w zależności od rodzaju produktu. W praktyce do pakowania metodą MAP wyrobów piekarskich, cukierniczych oraz kulinarnych z dodatkiem pieczywa stosuje się mieszaninę gazową o składzie: CO2 (50-80%) i N2 (50-20%).

 

   
 

Procesy fizykochemiczne i biologiczne w gotowych wyrobach

Wysychanie, czerstwienie, pleśń
To 3 podstawowe grupy procesów prowadzących do obniżania jakości konsumenckiej pieczywa. Podczas chłodzenia pieczywa dochodzi do migracji wody z centralnych warstw w kierunku powierzchni, a następnie jej parowania. Jeżeli wilgotność skórki podczas studzenia wzrasta zbyt szybko, pogarsza się zdecydowanie jej tekstura (zanika charakterystyczna kruchość i chrupkość).
Czerstwość to najważniejszy czynnik powodujący pogorszenie jakości pieczywa. Jest efektem zmiany formy skrobi z amorficznej na pseudokrystaliczną (tzw. retrogradacja), która wiąże mniejszą ilość wody. Ta zmiana powoduje gwałtowne twardnienie i kurczenie się granulek skrobi, zwiększając kruchość miękiszu pieczywa. Czynnikiem przyspieszającym czerstwienie jest mała zawartość wody w masie wypiekowej, co utrudnia kleikowanie skrobi podczas wypieku, ułatwia natomiast jej agregację podczas przechowywania pieczywa. Proces ten zachodzi najszybciej w temp. 0-4°C. Tempo zmian zmniejsza się poniżej 0°C, a zostaje zahamowane w temp. poniżej -18°C. W temp. powyżej 30°C pieczywo czerstwieje wolniej. Proces ten można także ograniczyć poprzez stosowanie dodatków technologicznych w produkcji pieczywa, np. emulgatorów, enzymów z grupy amylaz, hydrokoloidów.
Rozwój pleśni na powierzchni pieczywa i wyrobów cukierniczych to efekt złych warunków przechowywania, szczególnie przy podwyższonej wilgotności. Jest to główny czynnik ograniczający czas przechowywania produktów z tej grupy.

- Utlenianie tłuszczów w wyrobach cukierniczych
W pieczywie zawierającym większe ilości tłuszczu niekorzystnymi zmianami mogą być procesy rozkładu tego składnika. Szczególnie podatne na te zmiany są wyroby cukiernicze trwałe (np. herbatniki, wafle), w których zmiany w tłuszczach mogą prowadzić do powstania obcego smaku i zapachu.

Kanapki, zapiekanki, pizza, przekąski
Na przemiany w trakcie przechowywania produktów przygotowanych na bazie pieczywa istotny wpływ mają dodatki, jak: tłuszcze, wędliny, sery i warzywa. 

• Warzywa zawierają duże ilości wody i przez to ich aktywność biologiczna jest większa. Szybkość przemian fizjologicznych w warzywach świeżych zależy od temperatury, zawartości tlenu i dwutlenku węgla w otaczającej atmosferze, a także wilgotności względnej otoczenia. Szybkość „oddychania” użytych warzyw zależy od temperatury przechowywania. W temperaturze poniżej 10°C cebula, ogórki i pomidory cechują się niską intensywnością oddychania, podczas gdy sałata i rzodkiewki wykazują większą intensywność.
• Masło i margaryna zawierają mało wody. Jakość ich jest pogarszana reakcjami hydrolizy kwasów tłuszczowych przez lipazy i autooksydację związków tłuszczowych (powstają aldehydy i ketony). Procesy zmian w tłuszczach zachodzą także w niskich temperaturach. Najwięcej trudności sprawia masło, a decyduje o tym skład kwasów tłuszczowych, zawartość fosfolipidów i białek mleka, technologia wytworzenia, kwasowość plazmy masła i zawartość metali ciężkich. Trwałość margaryny zależy od składu kwasów tłuszczowych. Podczas przechowywania margaryny może występować zjawisko rewersji (powrót pierwotnego smaku i zapachu użytego do produkcji surowca tłuszczowego).
• Do wyrobów kanapkowych oraz innych dań zaleca się stosować sery o stosunkowo małej wilgotności, choć i one są podatne na zmiany oksydacyjne, nawet w niskich temperaturach.
• Wędliny plasterkowane są podatne na procesy jełczenia oraz niekorzystne zmiany barwy, zapachu czy smaku.

 



Wyroby cukiernicze
Głównym celem pakowania wyrobów cukierniczych trwałych jest ich ochrona przed wchłanianiem pary wodnej z atmosfery oraz zapewnienie odpowiedniej bariery dla dostępu tlenu. Tlen niekorzystnie wpływa na trwałość wyrobów cukierniczych, powodując zmiany oksydacyjne w tłuszczach (wyroby cukiernicze zawierają znaczne ilości tłuszczu).

W tym przypadku stosuje się opakowania z orientowanej folii polipropylenowej (OPP), tworzywa akrylowe z warstwami zgrzewalnymi, folie z regenerowanej celulozy i laminaty z udziałem tej folii, również w postaci metalizowanej.

Łatwo kruszące się produkty cukiernicze mogą być zapakowane w termoformowalne tacki z folii PS lub OPS (opakowania półsztywne) oraz z polistyrenu i kopolimerów akrylonitrylowych (folia PAN). Batony i wafle pakuje się w metalizowane folie OPP oraz OPP spienione, tzw. perliste. Pieczywo cukiernicze pakowane jest także w różne pudełka tekturowe, często uszlachetnione masami topliwymi oraz tworzywami sztucznymi. Mniej wrażliwe na uszkodzenia mechaniczne produkty cukiernicze mogą być pakowane w torebki z papieru z powłokami pigmentowymi i barierowymi oraz torebki z laminatów, głównie z udziałem folii OPP.

Dania gotowe na bazie pieczywa
Dobierając metodę pakowania dań gotowych opartych na bazie pieczywa, należy uwzględnić właściwości dodatków użytych w tworzeniu tych produktów. Wyroby te cechują się najczęściej krótkim terminem przydatności do spożycia ze względu na dodatek świeżych warzyw (sałata, rzodkiewki, cebula, pomidory, ogórki).

Wyroby typu kanapkowego o krótkim terminie przydatności owija się w folie rozciągliwe i termokurczliwe (PVC oraz PE-LD), nie zamykając szczelnie. Można stosować opakowania perforowane, najczęściej z folii PE-LD, oraz tacki z masy PS owinięte folią PE-LLD lub E/VAC (kopolimer etylenu z alkoholem winylowym). Tak zafoliowane produkty należy przechowywać w temperaturze 0-5°C, co ogranicza intensywność oddychania świeżych warzyw tworzących komponent kanapek.

Dania gotowe wyprodukowane na bazie pieczywa można pakować także w atmosferze modyfikowanej (MAP). Należy wówczas wykorzystywać materiały opakowaniowe o dużej barierowości. Mogą to być materiały sztywne, jak i giętkie przeznaczone na warstwę termoformowalną oraz w całości giętkie – przeznaczone do zamykania opakowań termoformowalnych oraz do produkcji torebek. Ze względu na skład dań gotowych (zawartość serów, wędlin, masła, margaryny) użyte folie opakowaniowe powinny cechować się dużą barierowością dla tlenu. Do pakowania tych wyrobów w systemie MAP wykorzystuje się gotowe torebki z laminatów, znacznie częściej stosowany jest system termoformowania i napełniania oraz wprowadzania mieszaniny gazów i w końcowej fazie zamykania przez zgrzewanie. Sztywność opakowań uzyskuje się poprzez zastosowanie materiałów opakowaniowych o wyższym module sprężystości, takich jak: PS, PP, PE-HD, PVC. Coraz większe zastosowanie mają folie o dużej barierowości z kopolimeru etylenu z alkoholem winylowym. W laminatach wykorzystuje się folie metalizowane aluminium, folie powlekane kopolimerami chlorku winylidenu. Stosując mieszaniny gazowe o składzie procentowym: CO2 – 30-50% i N2 – 70-50%, można wydłużyć czas  przechowywania dań (np. pizza, zapiekanki) do 21 dni. Warunkiem koniecznym jest ich przechowywanie w temperaturze maksymalnej 5°C.



Nowe kierunki w technologii pakowania
Obecnie większego znaczenia nabierają nowoczesne metody pakowania spełniające zróżnicowane oczekiwania konsumentów oraz producentów pieczywa i wyrobów cukierniczych. W zakresie najnowszych materiałów i technik opakowaniowych pojawiają się nowej generacji folie barierowe i mikroperforowane, zastosowanie znajduje też nanotechnologia do ulepszania właściwości materiałów opakowaniowych. Wzrost nieprzepuszczalności dla gazów w foliach uzyskuje się w wyniku połączenia komponentów o różnych właściwościach (poliamid PA, poliestrowa folia PETP – politereftalan etylenu, PVDC – polichlorek winylidenu, EVOH – kopolimer etylenu i alkoholu winylowego, PVC).W celu łączenia stosuje się metodę laminowania, powlekania, wtapiania lub metalizowania. Właściwie dobrane folie zabezpieczają produkty piekarskie i cukiernicze przed dostępem tlenu. Z folii kurczliwych wykorzystuje się kopolimery zbudowane z poliolefin (zawierają PE, PP, PVC, PVDC).



Nanotechnologia
Nanotechnologia jest wykorzystywana do ulepszania właściwości barierowych i mechanicznych materiałów opakowaniowych. Nanocząsteczki (cząsteczki związków nieorganicznych o wymiarach rzędu nanometr) wbudowuje się w folie wielowarstwowe, polepszając ich przezroczystość. Nanocząsteczki mogą także ograniczać wzrost drobnoustrojów, szczególnie kiedy są umieszczone na powierzchni polimerów pochodzenia naturalnego. Cząstki te ulepszają także  gazoszczelne właściwości folii.

Do pakowania świeżych dań gotowych z dodatkiem pieczywa można użyć folie z mikroperforacją (pory wielkości mierzonej w mikrometrach). Folie te można stosować również jako warstwę składową opakowań do pakowania w atmosferze modyfikowanej (MAP) oraz do żywności wygodnej (możliwość podgrzewania mikrofalami). Nowe technologie wytwarzania takich folii (ekstruzja w niskiej temperaturze) dodatkowo nadają materiałom opakowaniowym dużą rozciągliwość.

Opakowanie z aktywnym składnikiem
Przedłużenie przydatności do spożycia pieczywa, wyrobów cukierniczych oraz dań z pieczywem można uzyskać przez włączenie do materiału opakowaniowego składnika bioaktywnego, pełniącego różne funkcje (tzw. opakowania aktywne). Wyróżnić można trzy podstawowe koncepcje produkcji opakowań aktywnych:

  •     przez wbudowanie aktywnego
  •     komponentu w folię opakowaniową,
  •     przez powlekanie folii i tworzenie
  •     aktywnej powłoki,
  •     przez umieszczanie składnika
  •     aktywnego wewnątrz opakowania.


Technologia pakowania w opakowania aktywne daje możliwość bieżącej korekty warunków środowiskowych zapakowanego pieczywa i wyrobów cukierniczych w sytuacji, gdy te warunki ulegają pogorszeniu.

Systemy pakowania aktywnego produktów piekarskich i cukierniczych można sprowadzić do zastosowania pochłaniaczy tlenu oraz pochłaniaczy wilgoci. Jako pochłaniacze tlenu stosuje się związki żelazawe, kwas askorbinowy oraz oksydazy glukozowe. Związki o takim charakterze znajdują zastosowanie ze względu na funkcję inhibitującą rozwój mikroorganizmów tlenowych, hamowanie oksydacji tłuszczów, zmiany barwy. Redukcja tlenu w opakowaniach zapobiega odbarwieniom wędlin wykorzystywanych do produkcji przekąsek i kanapek. Środkami pochłaniającymi tlen można zredukować jego stężenie do poziomu 0,1%, a środki nowej generacji umożliwiają redukcję do poziomu stężenia 0,01%. W przypadku pakowania pieczywa w atmosferze modyfikowanej zastosowanie pochłaniaczy tlenu umożliwia przedłużenie czasu powstawania pleśni na powierzchni wyrobów (czas wydłuża się trzykrotnie).


Do pakowania dań gotowych w postaci zapiekanek, pizzy wykorzystuje się folie powlekane tlenkami krzemu (folia QLF), w których można wyroby poddawać obróbce cieplnej (np. mikrofale). Pochłaniacze wilgoci (żele silikonowe, glicerol) stosuje się do obniżenia aktywności wody, co powoduje pogorszenie warunków dla wzrostu bakterii, pleśni i drożdży.
W opakowaniach z produktami gotowymi, które wyprodukowano z dodatkiem świeżych warzyw (np. kanapki), może być generowany etylen, który wydziela się podczas procesu oddychania warzyw. Może on negatywnie wpływać na jakość samych warzyw (przyspieszenie starzenia się, ciemne plamy, utrata zielonego koloru), a także przyspieszać degradację łańcucha polimeru, z którego wykonana jest folia opakowaniowa. Wobec tego w nowoczesnych systemach pakowania stosuje się pochłaniacze etylenu, którymi może być nadmanganian potasu, żele krzemionkowe i glinki. Wskutek absorbowania etylenu przez żele oraz jego rozkładu przez nadmanganian potasu można w istotny sposób wydłużyć okres przechowywania wyrobów piekarskich z dodatkiem świeżych warzyw. Jako składniki bioaktywne opakowań aktywnych znaczenie mają także substancje hamujące rozwój niepożądanej mikroflory (bakteriocyny, nizyna, kwasy organiczne, chitozan).

Dla przedłużenia trwałości chleba stosuje się także papier tłuszczoodporny powlekany karboksymetylocelulozą zawierającą kwas sorbowy. Do papieru parafinowego używanego do pakowania produktów pochodzenia zbożowego wprowadza się przeciwutleniacze, które dyfundując do zapakowanego wyrobu, hamują utlenianie lipidów.

***

Rynek nowoczesnych systemów pakowania żywności systematycznie rozwija się ze względu na potrzeby konsumentów. Stosowane opakowania muszą odpowiadać za jakość, zdrowotność i wartość odżywczą zapakowanego produktu. Nowe techniki pakowania i systemy opakowań aktywnych w coraz szerszym stopniu zdobywają przemysł piekarski, cukierniczy oraz dań wyprodukowanych z dodatkiem pieczywa. I ten trend będzie się rozwijał.  

 dr in. Jerzy Wajdzik

 

   
 

Niekorzystne zmiany mikrobiologiczne

BAKTERIE
Bacillus cereus ma silne właściwości proteolityczne i hydrolizujące skrobię w chlebie.
Bacillus subtilis, Bacillus licheriformis, Bacillus megaterium powodują ześluzowacenie w pieczywie pszennym. Śluzowacenie i ciągliwość miękiszu chleba wskutek działania bakterii z rodzaju Bacillus pojawia się zwykle po 1-2 dniach po wypieku, a czasem nawet po kilku godzinach.
Serratia marcescens pojawia się w postaci czerwonych plam miękiszu (tzw. krwistość chleba) jako efekt tworzenia się czerwonego barwnika prodigiozyny. Pałeczki z rodzaju Serratia, wykazując dużą aktywność enzymatyczną, powodują rozkład białek. Często podczas niskiej temperatury wypieku chleba oraz w wyniku dłuższego schładzania po wypieku następuje rozwój form wegetatywnych drobnoustrojów z endospor.

W produktach bogatych w białko groźne są tlenowe pałeczki z rodzaju Pseudomonas oraz wykazujące właściwości gnilne bakterie z rodzaju Proteus. Przyczyną psucia się serów mogą być fermentujące laktozę bakterie z gatunku Clostridium butyricum. Niekorzystną mikroflorą w serach twardych są bakterie z grupy Coli, beztlenowce przetrwalnikujące (Clostridia) wywołujące fermentację masłową oraz bakterie gnilne. Zgniliznę warzyw wywołują często bakterie G (-) z rodzaju Erwinia.

•  DROŻDŻE I PLEŚNIE
Z drożdży najczęściej niekorzystne zmiany w chlebie wywołuje gatunek Endomyces fibulier. Plamy na maśle i margarynie powodowane są często przez drożdże o właściwościach lipolitycznych (gatunki z rodzaju Candida) i pleśnie z rodzaju Rhodotorula.
Na chlebie często rozwijają się pleśnie z rodzaju Rhizopus, tzw. „pleśń chlebowa”. Pleśnie Geotrichum wykorzystują kwas mlekowy i podwyższając w ten sposób wartość pH, umożliwiają rozwój bakteriom gnilnym.
Różowe zabarwienie luźną grzybnią na pieczywie jest efektem rozwoju pleśni z rodzaju Monilia. Ciemne kolonie pojawiające się na chlebie i warzywach to efekt działania szczepów Aspergillus niger. Pleśnienie serów oraz chleba mogą także powodować pleśnie z rodziny Penicillium, tworząc kolonie o barwie niebieskiej, niebieskoszarej lub szarozielonej. Wiele szczepów pleśni wytwarza niebezpieczne toksyny określane mianem mykotoksyn. Najbardziej znanymi toksynami wytwarzanymi przez toksynotwórcze pleśnie są aflatoksyny wytwarzane przez Aspergillus flavus oraz ochratoksyny wytwarzane przez Aspergillus ochraceus. Groźne mykotoksyny wytwarzają także niektóre gatunki z rodzaju Fusarium.
Pleśnie często pojawiają się w mące wypiekowej, szczególnie przy wilgotności powyżej 15%, pogarszając jej cechy organoleptyczne, właściwość wypiekową oraz jakość glutenu. Mąka ze zbyt dużą ilością zarodników grzybów pleśniowych może spowodować wtórne zakażenie pieczywa. Porażenie mąki grzybami pleśniowymi jest zazwyczaj widoczne po 2 dniach przechowywania pieczywa, zwłaszcza w sprzyjających warunkach (wilgotność względna powyżej 70%, temperatura 20-30°C).

 

 

Bieżące wydanie czasopisma

Czy cynamonki staną się jesiennym odpowiednikiem jagodzianek? Jak obniżyć food cost, nie zaniżając jakości produktu? Dlaczego sukcesja w branży stanowi problem?

  • Wykup prenumeratę
  • Wspieraj twórczość

  • Zobacz więcej
    Bieżący numer

    Polecamy przeczytać

    Aktualny numer Mistrza Branży, zobacz online lub pobierz PDF >>

    Mistrz Branży

    Maszyny i urządzenia do produkcji