czyli jak (zgodnie z prawem) umilić czas klientom lokalu gastronomicznego w okresie Bożego Narodzenia?

Po listopadowych uroczystościach Wszystkich Świętych i Święta Niepodległości branża handlowa na dobre przestawia wajchę na tory najbardziej oczekiwanych świąt, czyli Bożego Narodzenia. Podobnym tropem podążają lokale usługowe, w tym restauracje i kawiarnie. Poza dekoracjami świątecznymi oraz ofertą potraw i wypieków elementem umilającym czas w lokalu jest świąteczna muzyka, w szczególności w postaci tradycyjnych polskich kolęd i pastorałek.

I tu ponownie trzeba mieć się na baczności, ponieważ z odtwarzaniem utworów muzycznych w miejscu publicznym (a takim z pewnością jest piekarnia, kawiarnia czy restauracja) wiąże się wątek prawnoautorski. Zagadnienie to nie jest z resztą nowe i powiązane nie tylko z okresami świątecznymi. Muzyka zazwyczaj towarzyszy zakupom i konsumpcji. Śpiew czy odgrywanie utworów na żywo zasadniczo nie generuje problemów dla właściciela/najemcy lokalu, o ile wykonawcy prezentują własne utwory lub posiadają licencję na wykonywanie cudzych. Na co dzień wykorzystywane są jednak głównie nagrane materiały muzyczne, czyli takie, które objęte są prawami ich autorów, wykonawców i właścicieli tzw. fonogramów, czyli producentów muzycznych. Ich interesy reprezentowane są najczęściej przez organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. W przypadku twórców muzycznych jest to przede wszystkim ZAiKS, czyli Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych, który zajmuje się zbieraniem opłat za publiczne wykorzystanie utworów swoich członków, a następnie przekazuje im odpowiednie wynagrodzenie. Organizacja ta odgrywa istotną rolę w ochronie praw autorskich i wspieraniu artystów w Polsce.

Odtwarzanie utworów muzycznych w lokalach będzie się zatem w większości przypadków wiązało z koniecznością ponoszenia opłat. Ich stawki są zazwyczaj określane w tabelach publikowanych przez ZAiKS, uwzględniających różne kategorie użytkowania utworów. Obejmują one transmisje radiowe i telewizyjne, koncerty, odtwarzanie muzyki w lokalach publicznych, a także korzystanie z utworów w internecie, na platformach streamingowych czy w reklamach. W tabelach tych stawki uzależnione są od różnych czynników, takich jak zakres publiczności, rodzaj wydarzenia czy rozmiar mediów, co pozwala dostosować opłaty do warunków korzystania z utworów. Zestawienia te są regularnie aktualizowane, aby uwzględnić zmieniające się realia rynkowe i dostosować opłaty do wartości kultury muzycznej w danym czasie. Korzystanie z nich ma zapewnić sprawiedliwe wynagrodzenie dla twórców za używanie ich dzieł, jednocześnie przyczyniając się do rozwoju i wsparcia kultury muzycznej.

W praktyce używane są jednak różne metody pozwalające na uniknięcie ponoszenia opisanych opłat. Optymalnym rozwiązaniem jest po prostu odtwarzanie utworów artystów, którzy udostępniają je, bez konieczności ponoszenia opłat licencyjnych. Takie utwory są często dostępne na licencjach Creative Commons lub podobnych, co umożliwia ich swobodne wykorzystywanie pod pewnymi warunkami, na przykład podaniem autorstwa. Warto jednak pamiętać, że oferty dostępu do muzyki wolnej od opłat ZAiKS z reguły wiążą się z koniecznością zapłaty za dostarczoną usługę, pomimo iż w wynagrodzeniu tym nie partycypują właściciele praw autorskich i pokrewnych.

Innym sposobem jest ograniczenie odbiorców określonego utworu do swojego personelu. W przeszłości w mediach prezentowane były przypadki wywieszania w lokalach usługowych tabliczek z informacją, iż odgrywana muzyka przeznaczona jest wyłącznie dla pracowników zakładu. Nie jest to jednak działanie skuteczne prawnie ani uczciwe, chyba że utwory odtwarzane są w miejscu przeznaczonym tylko dla personelu zakładu (np. na produkcji, w kuchni, magazynie), a zatem wykorzystywane dla użytku osobistego. Próba uniknięcia opłat licencyjnych w sytuacji, gdy prawdziwym celem użycia muzyki jest stworzenie przyjaznej atmosfery dla klientów, z pewnością zostanie przez ZAiKS oceniona jako publiczne udostępnianie i skutkować będzie nałożeniem odpowiedniej taksy.

Jest jeszcze jeden przypadek, gdy opłata licencyjna nie zostanie naliczona. Chodzi o odtwarzanie utworów, do których prawa autorskie wygasły, dzięki czemu przeszły one do tzw. domeny publicznej. Oznacza to, że są ogólnie dostępne dla społeczeństwa bez konieczności ponoszenia opłat lub uzyskiwania zgody od spadkobierców czy innych uprawnionych stron. W Polsce i wielu innych krajach europejskich okres ten wynosi 70 lat. Można więc przyjąć, że sytuacja taka odnosi się do większości tradycyjnych kolęd.

Niestety niewiele to zmienia z punktu widzenia możliwości publicznego odtwarzania nagrań z pieśniami bożonarodzeniowymi. W przypadku współczesnych kompozycji autorzy tekstów, kompozytorzy, artyści wykonawcy i wytwórnie muzyczne nabywają bowiem w sposób wtórny prawa autorskie do swoich utworów, bazujących na pierwotnych kompozycjach. Prawo autorskie zapewnia im zatem kontrolę nad reprodukcją, dystrybucją, wykonaniami publicznymi i innymi formami eksploatacji ich dzieł. Wykorzystanie kolęd nagranych na płytę lub zamieszczonych w serwisie streamingowym w celu ich odtworzenia w miejscu publicznym będzie zatem wymagało uzyskania odpłatnej licencji od producenta lub autora (wykonawcy), a w praktyce najczęściej od ZAiKS-u, który pełni rolę reprezentanta praw twórców.

Jeśli będziemy zdeterminowani, by uniknąć jakichkolwiek opłat, możemy spróbować wyszukać płytę z kolędami zarejestrowanymi przed rokiem 1953, w stosunku do których prawa autorskie i pokrewne już wygasły… a w ostateczności samodzielnie zaśpiewać i nagrać tradycyjny utwór bożonarodzeniowy.

Karol Ważny